Skip to main content

धमेख स्तूप, सारनाथ - वाराणसी / Dhamekh Stupa, Sarnath - Varanasi


धमेख स्तूप

इस स्तूप के उत्खनन से प्राप्त सन् १०२६ ई० के अभिलेख के अनुसार इस स्तूप का प्राचीन नाम धर्म-चक्र स्तूप था। यह सम्भवतः उस स्थान विशेष का द्योतक है जहाँ भगवान बुद्ध ने प्रथम धर्मोपदेश दिया था। इसके शिखर के मध्य में अलेक्जेण्डर कनिंघम ने धातु मन्जूषा की खोज में लम्बवत् उत्खनन किया था, जिसमें उन्हें शिखर से लगभग ३.२० मी० नीचे एक अभिलेख युक्त पट्ट प्राप्त हुआ था, जिस पर छठीं-सातवीं शती ई० के ब्राह्मी लिपि में बौद्ध मंत्र - "ये धम्म हेतु प्रभवा..." लिखा था। इसके भीतरी भाग में काफी नीचे ईंट निर्मित मौर्य कालीन स्तूप के अवशेष भी प्राप्त हुए। स्तूप का वर्तमान स्वरूप गुप्त कालीन स्थापत्य का उत्कृष्ट नमूना है। इस बेलनाकार ठोस स्तूप के आधार का व्यास २८.५ मी० तथा ऊँचाई लगभग ३३.३५ मी० है। भूमिगत भाग सहित कुल ऊँचाई ३९.०५ मी० है। भूमि की सतह से १३.११ मी० की ऊँचाई तक यह अलंकृत प्रस्तरों से आच्छादित है तथा शेष भाग ईंटों के बेलनाकार पुंज के रूप में है। आधार से लगभग ७.५ मी० की ऊँचाई पर आठ दिशाओं में आठ आले बने है, जिसमें सम्भवतः बुद्ध प्रतिमाएं रखी गई होगी। इसके नीचे सुरूचिपूर्ण ढंग से तराशी गयी चौड़ी प्रस्तर पट्टिकाओं पर ज्यामितिय स्वास्तिक, पत्र-वल्लरी, पुष्प-लता, मानव एवं पक्षी आदि के सुन्दर अलंकरण उत्कीर्ण है।

स्त्रोत : भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण
पुस्तक : सारनाथ - पुरातत्त्व, कला एवं स्थापत्य


Dhamekh Stupa

According to an inscription dated 1026 A.D. Recovered from the site, its old name was dharma chakra stupa. It is perhaps commemorating the spot where lord buddha preached: his first sermon. In search of the relic casket alexander cunningham bored a vertical shaft through its center down to the foundation level and at a depth of 3.20 meters, he found a slab with the inscription of buddhist creed "ye dhamma hetu prabhava..." written in the brahmi script of 6th 7th century A.D. Further below, he traced out a stupa made of mauryan bricks. However, the present diameter of this solid cylindrical tower is 28.5 meters at the base and 33.35 meters in height. Its total height is 39.05 meters including the foundation. The structure consists of a circular stone drum upto the height of 13.11 meters from the ground above which rises the cylindrical mass of brick work about 7.5 meters above the base. Eight niches are provided in eight directions which must have contained images of buddha. Below them runs a broad course of beautifully carved stones having geometric designs of swastika, leaf and floral patterns combined with birds and human figures.

Source : Archeological Survey Of India
Book : Sarnath - Archeology, Art & Architecture

Comments

Popular posts from this blog

पुण्यातील काही प्रसिद्ध देखावे - पुणे गणेशोत्सव 2024

पुणे गणेशोत्सव 2024 पुण्यातील काही प्रसिद्ध देखावे ✨✨✨ List Format : Mandal Name - देखावे 1. Kasba Ganapati Mandal - Siddhatek Astavinayak Ganapati  2. Shreemant Dagluseth Halawai Ganpati Mandal - Jatoli Shiv Mandir, Himachal Pradesh  3. Shrimant Bhausaheb Rangari Ganapati Mandal - Varad Vighneshwar Wada, Ozar 4. Tulshibaug Ganapati - Jagannath Puri Mandir, Odisha  5. Shree Gajanan Mitra Mandal, Tulshibaug - Shree Mahakaleshwar Mandir, Ujjain  6. Hutatma Babu Genu Mandal - Meenakshi Mandir, Madurai 7. Sharda Ganapati Mandal Trust - Kalpanik Shiv Mandir 8. Chhatrapati Rajaram Mitra Mandal - Durgiana Mandir, Amritsar Punjab 9. Shanipar Mandal Trust - Vrindavan Nagari 10. Panchamukhi Hanuman Tarun Mandal, Shukrawar Peth - Pashupatinath Mandir, Nepal 11. Nav Jawan Mitra Mandal, Sadashiv Peth - Shiv Parvati Vivah Celebrations 12. Trishund Ganapati Mandir Mandal - Kashi Vishwanath Mandir, Varanasi 13. Navnath (Achanak) Tarun Mandal Trust - 12 Jyotirlinga Darshan 14. Bholenath Mit

Mahadev Kashinath Gokhale / महादेव काशिनाथ गोखले

महादेव काशिनाथ गोखले पुण्याच्या पेठांमध्ये असले अचाट भिडू राहून गेले आहेत की आज त्यांचे किस्से सांगितले तर लोकांना ते दंतकथा वाटतात. असेच एक आजोबा पेरूगेट पोलीस चौकीजवळ साठ वर्ष पेपर विकायचे. टिपिकल पांढरा शर्ट, चड्डी, तोंडावर कधी एकदा तुमचा अपमान करू असे भाव, काटक शरीर. आता त्यांचं वैशिष्ठ्य काय अस तुम्ही विचाराल तर त्याची लाईन खूप मोठी आहे, ऐकून तुम्हाला दम भरेल. नाव महादेव काशिनाथ गोखले , जन्म १९०७ साली झाला असावा. राहायला सदाशिव पेठ पुणे. शिक्षण- चौथी व्यवसाय- बुक बाइंडीग आणि वर्तमानपत्र विकणे, छंद- अचाट गोष्टी करणे. आता परवा पर्यंत म्हणजे २०१० पर्यंत ते भरतनाट्यमंदिर जवळच्या एका छोट्याशा दुकानात ते दिसायचे. म्हणजे काय तर  टिळकांच्या काळापासून ते मनमोहनसिंग यांचा काळ त्यांनी जवळून पाहिला. महादेव गोखलेंना बाबुराव म्हणून ओळखत. तर हे बाबुराव रोज पहाटे 3.३० वाजता उठायचे. पेरूगेटजवळच्या आपल्या घरापासून धावायला सुरु करायचे ते थेट कात्रजमार्गे खेड-शिवापूर, तिथून डायरेक्ट सिंहगड  मग परत खडकवासला मार्गे पुण्यात पेरूगेटच्या दुकानात ९च्या ठोक्याला हजर. हा दिनक्रम वयाच्या २१ व्या व

सरदार शितोळे वाडा ( कसबा पेठ, पुणे ) / Sardar Shitole Wada ( Kasba Peth, Pune )

सरदार शितोळे वाडा ( कसबा पेठ, पुणे ) या ऐतिहासिक वास्तूचे मूळ मालका राजा राजेंद्र शितोळराजा या सिसोदिया राजघराण्यातील वंशज आहेत. हे घराणे सुमारे बाराशे वर्षापूर्वी उत्तरेकडून येऊन स्थानिक झालेत, अनेक शतके त्यांची देशमुखीचे अखंडित हक्क होते. पुणे परिसरातील पाषाण, लवळे, हडपसर, वानवडी, मांजरी, मोशी यासारख्या सुमारे साडेतीनशे गावांचे ते इनामदार होते. आज २१ व्या शतकात देखील त्या-त्या गावातून जमिनींचे मालक म्हणून शितोळे देशमुखांच्या नोंदी आळतात. पुण्याचा शनिवारवाड्या खालचं भूखंड , ही सरदार शितोळे देशमुखांची शेतजमीन होती. शनिवारवाडा बांधण्यासाठी पेशव्यांना हा भूखंड शितोळे सरकारांनी दिला होता, त्याच्या मोबदल्यात पेशव्यांकडून त्यांना बाणेर व जवळार्जुन येथील जामिनी देण्यात आल्या. पुढे सरदार शितोळे यांच्या जहागिरी मध्यप्रदेशातील होशंगाबाद, शहाजाबाद, खंडवा, सोनपत, पानिपत, नरवर , उज्जैन, गवाल्हेर इत्यादी जिल्ह्यात आणि महाराष्ट्रातील सातारा, पुणे, अहमदनगर, नाशिक या जिल्हयाबरोबरच खानदेशापर्यंत विस्तारल्या होत्या. या घराण्यातील व्यक्तीला या वास्तूत नरसिंहाचा दृष्टांत झाला होता. अर्थात नरस